dlatego pozwoliłam sobie zebrać wyniki kilkunastu badań archeobotanicznych. Poszerzają one listę roślin, które można by używać na wyjazdach do gotowania, na wyprawach do zbierania (np na herbatki) a nawet leczniczo. Pierwsze kilka prac dotyczy czasów grubo PRZED wczesnym - jak zobaczycie, gatunki się POWTARZAJĄ PÓŹNIEJ. Porównanie częstości występowania rośliny wzdłuż (czasu) i wszerz (stanowisk) daje chyba najlepszy obraz tego, co mogło być podstawą diety, a co tylko dodatkiem. Na uwagę zasługuje:
- powszechność prosa (kasza jaglana); znacznie bardziej typowe dla wczesnego, niż kasza gryczana. W wielu znaleziskach wyka - można ją zbierać, sa przepisy u Łuczaja, może nawet być smaczna
- powszechość 'roślin na polewki' typu rdesty, komosa i szczaw; w książce Łukasza Łuczaja są na nie przepisy - może warto wypróbować?
- liczna grupa chwastów towarzyszących uprawom. w czasach bez herbicydów były nieuniknione i liczne; tak rozpowszechnione, ze trudno uwierzyć, ze nie byłyby wykorzystywane; na użycie niektórych sa zreszta dowody, inne są stosowane w medycynie ludowej lub jako żywność głodowa
- znaleziska potwierdzają warzywa takie, jak ogórek i rzepa - może warto rzepę wprowadzić do obozowego menu? Mniej liczne, ale potwierdzone z niejednego stanowiska, są pozostałości owoców: wiśnia, śliwka, gruszka, jabłko, i rozmaitych dzikich - bez, kalina, itd.
- rośliny lecznicze i przyprawy, które potwierdzono, to np mak, glistnik, mięta, pokrzywa, malina, dzika róża, skrzyp, wiązówka, kminek, jałowiec, kolendra, pięciornik gęsi, kozłek, dziurawiec. Część z nich być może można by włączyć do oferty kramu?
Poniżej lista opracować z wyciągniętą przeze mnie ESENCJĄ - w linkach całości artykułów.
1) "Ślady gospodarki roślinno-zwierzęcej ludności kultury łużyckich pól popielnicowych z osady w Rudzie, gmina Grudziądz, północna Polska" w: Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak (red.), Poznań 2009
W jamach i i naczyniach znaleziono ziarna prosa, pszenicy (zwyczajnej, płaskurki lub orkiszu) i jęczmienia. Często proso występowało z pszenicą, czasem z jęczmieniem lub pszenica i jęczmień. Z roślin niezbożowych najwięcej komosy białej, soczewicy, grochu, orzechów laskowych. Inne rośliny: rzepik (? lub inne kapustne), malina, łoboda, szczaw, pokrzywa, len, rdesty (powojowaty i ptasi), chaber bławatek, głóg i jałowiec, bniec biały, tasznik pospolity, komosa błotna, rdestówka, włośnica, pięciornik gęsi, fiołek, przytulia czepna, ostrożeń polny. Rośliny często występowały w zestawach: soczewica i groch; groch, pokrzywa, szczaw, len, komosa, turzyca, rdest oraz leszczyna, szczaw i owoce głogu. W kilkunastu obiektach odkryto duże ilości samych nasion komosy białej.
2) "Rośliny naczyniowe grodziska we Wrześnicy" Zbigniew Celka w "De rebus futuris memento: przyszłość przeszłego krajobrazu kulturowego Ziemi Sławieńskiej:
http://zcelka-files.home.amu.edu.pl/Celka%202002.pdf
Grodzisko i cmentarzyska z IX w. Badania florystyczne porównane z analizą szczątków roślin z wykopu (wiązka lnu z resztkami 76 roślin, np lnianki). Stwierdzono skrzyp polny, pokrzywę, babka lancetowata, barszcz syberyjski, dziki bez czarny, biedrzeniec mniejszy, bluszczyk kurdybanek, bylica pospolita, czeremcha zwyczajna, czyściec błotny, dziurawiec, głóg, groszek skrzydlaty, grusza pospolita, jarzębina, jeżyna, kalina, róża dzika, krwawnik, pięciornik gęsi, porzeczka czerwona, przytulia pospolita, rdest wężownik, skrzyp, szczaw, wiązówka błotna, wierzba, wyka ptasia.
3) http://www.archeo.uni.wroc.pl/2014-2/WIDAWA/13.pdf
"BADANIA ARCHEOBOTANICZNE", Agata Sady w "Obozowiska. Osady. Wsie. Wrocław – Widawa 17.
Na stanowisku Wrocław-Widawa 17 z okresu wpływów rzymskich znaleziono ślady roślin: blekot pospolity, marchew zwyczajna, konopie, ostrożeń polny, rzodkiew swirzepa, dziki bez i bez koralowy, gwiazdnica, komosa, dziurawiec, mięta, kocimiętka, lebiodka pospolita, czyściec, len, ślaz, glistnik jaskółcze ziele, rdest, szczaw, wiazówka błotna, poziomka, sliwa tarnina, lbez czarny, psianka, pokrzywa, werbena pospolita.
4) http://www.ma.krakow.pl/img/publikacje/targowisko/targowisko_10.pdf
Maria Lityńska-Zając, Krystyna Wasylikowa, Katarzyna Cywa, Ewa Madeyska, Zofia Tomczyńska: 'Badania archeobotaniczne na stanowiskach 10, 11 i 12 w Targowisku, pow. Wielicki. Osady i cmentarzyska kultury łużyckiej"
Znaleziono: malina, bez czarny, brzoza, komosa, poziomka, rdest, szczaw
5) "Archeobotaniczne przesłanki na temat obecności roślin leczniczych w dawnym Gdańsku" dr Monika Badura http://www.panacea.pl/articles.php?id=3112
Pesteczki poziomki pospolitej i nasiona borówki czarnej znajdowane są w Gdańsku już w materiałach z XI w. Początkowo pojedyncze okazy, z czasem liczba znalezisk wzrasta.
6) Andrzej Pydyn, Anna rembisz, "Osadnictwo ludności łużyckich pól popielicowych w strefie brzegowej jeziora Powidzkiego", 2010 http://www.academia.edu/6174302/Osadnictwo_ludno%C5%9Bci_%C5%82u%C5%BCyckich_p%C3%B3l_popielnicowych_w_strefie_brzegowej_Jeziora_Powidzkiego_Settlements_of_the_Lusatian_Urnfield_Culture_communities_in_the_area_of_Lake_Powidz
>>W osadzie odkryto pozostałości zbóż, głównie prosa – powszechnego zboża ziem polskich w młodszej epoce brązu i wczesnej żelaza. Proso jest bogate w białko i witaminy, może być surowcem do polewek, kaszy jaglanej, piwa, chleba. Z pszenicy wytwarzono głównie mąkę. W zbożu zachowały się nasiona chwastów: psianka czarna, rdest szczawiolistny, rdestówka powojowata, poziewnik polny. Prawdopodobnie zbierano lub uprawiano też lnicznik siewny: uprawiany przypuszczalnie w Europie północnej od końca epoki brązu, miał liczne zastosowania: pożywienie (nasiona znaleziono w żołądku mężczyzny z Tollund i w naczyniach w Kamieńcu koło Torunia i Biskupinie), źródło oleju (jadalny i używany też do oświetlania), w lecznictwie. Nasiona maku lekarskiego mogą świadczyć o uprawie go, być może więc znano jego narkotyczne i przeciwbólowe działanie. Rozpowszechnienie maku datuje się od epoki brązu. Znaleziska nasion maku z ziem polskich sa nieliczne ( np w Biskupinie). Z roślin dzikich zbierano orzechy leszczyny, owoce maliny, poziomki i czarnego bzu, szczaw, komosę i rdesty. Liście i pędy komosy białej, kłącza rdestu, liście pokrzywy i szczawiu mogły być jedzone surowe lub gotowane, z nasion robiono mąkę i kasze. Szczątki takich gatunków, jak dziurawiec, mięta, kozłek lekarski, pierwiosnek lekarski, len przeczyszczający i prawoślaz lekarski potwierdzają zbieranie ziół leczniczych. Rumian żółty, roślina barwierska, mógł służyć do farbowania płócien.
7) http://rcin.org.pl/Content/18510/WA308_34829_P243_SZCZATKI-ROSLINNE.pdf
Maria Lityńska-Zając: "Szczątki roślinne ze stanowisk Babia Góra I, II, III i z Góry Wysyłek w Iwanowicach woj Kraków."
Iwanowice – Babia Góra II to stanowisko kultury mierzanowickiej (epoka brązu). Liczne pozostałości nawrotu polnego (w tym owoców), komosy białej. Ze stanu dzikiego mógł być zbierany w celach leczniczych nawrot lekarski, jako roślina barwierska nawrot polny. Jadalne mogły być owoce rdestów, komosy i stokłosy oraz zielone pędy rdestów, komosy i szczawiu.
http://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Badania_i_dokumentacja/zabytki-archeologiczne/publikacje-wynikow-badan/Parlowko_11.pdf
rozdział: 'Wyniki analizy archeobotanicznej', Joanna Abramów, strona 135
Praca wylicza stanowiska kliku gatunków roślin z różnych epok, w tym podaje znaleziska konkretnie z wczesnego średniowiecza oraz zastosowanie roślin. W samym stanowisku Parłówko, gmina Wolin, 45 % pozostałości pochodziło ze zbóż (w tym 85% z prosa). Inne to m.in rdesty, szczawie, komosa, żołędzie i nasiona brzozy. Wykaz stanowisk wczesnośredniowiecznych kilku ciekawych roślin obejmuje:
Bniec biały (korzeń zawiera saponiny, zastosowanie jak mydlnicy). Stanowiska z wczesnego średniowiecza: Biskupin, Gniezno, Poznań, Wolin, Jedwabno
Proso zwyczajne - we wczesnym średniowieczu miało b.duże znaczenie, znajdowane na stanowiskach z Polski centralnej, Pomorza, i południowej (Ujście, Nakło, Kruszwica, Strzelno, Giecz, Gdańsk, Kołobrzeg, Czersk, Opole) znaleziono też przetworzone ziarna w postaci kaszy.
Rdest szczawiolistny (liście na sałaty, szpinak, polewkę) znany ze stnaowisk wczesnośredniowiecznych Bnin, Ostrów Lednicki, Wolin.
Szczaw (na zupę i polewki), stanowiska wczesnośredniowieczne to np Gniezno, Wolin, Przemyśl
9) " Antropofity znalezione w trakcie badań archeobotanicznych średniowiecznego Krakowa" Marcin W. Woch
2012 http://mdl.up.krakow.pl/pliki/Botanika/Antropofity%20znalezione%20w%20trakcie.pdf
Wśród archeofitów komosa wielkolistna (na terenie Polski częsta, głównie ze stanowisk wczesnośredniowiecznych), i ślaz drobnokwiatowy (znany z jednego stanowiska z okresu rzymskiego). Liczne chwasty: czyściec roczny, jasnota purpurowa, nawrot polny, mlecz kolczasty i zwyczajny. Bardzo liczne znaleziska włośnicy: sinej, okółkowej i zielonej oraz chwastnicy jednostronnej– chwasty upraw, duże nagromadzenia mogą wskazywać na ich uprawę lub zbiór na pożywienie. Duży udział roślin ciepłolubnych, dziś rzadkich: lulek czarny, ślaz piżmowy, szanta zwyczajna i portulaka pospolita. Inne archeofity: cykoria podróżnik, portulaka, rzodkiew świrzepa, komosy, mlecz zwyczajny = warzywny, pokrzywa, roszpunka ząbkowana (możliwa uprawa na pożywienie), wyka drobnokwiatowa i siewna (na pożywienie i paszę).
10) ['Nowiniec, stan. 2 – wczesnośredniowieczny gród na pograniczu śląsko-łużyckim w świetle badań interdyscyplinarnych] >> Joanna Koszałka Źródła archeobotaniczne z grodziska w Nowińcu, stan. 2, gm. Lubsko, woj. lubuskie
Szczątki roślin z IX – X w.: żyto, jęczmień, len, komosa, proso, włośnica sina. Znaleziono też szczątki takich roślin użytkowych, jak chmiel, szczaw, pokrzywa, komosa, rdesty, owoce leszczyny i winorośl. "Niewykluczone, że na miejscu wytwarzano miody pitne lub wino. Pośrednio świadczą o tym znaleziska fragmentów ceramicznych pucharów" (B. Gruszka, również w tym tomie).
11) http://www.giecz.pl/index.php?go=polcyn_2000 Marek Polcyn
"Uwagi na temat wybranych zbiorowisk roślinnych w otoczeniu wczesnośredniowiecznego Ostrowa Lednickiego i Giecza"
Praca zestawia gatunki z okolic wczesnośredniowiecznego Ostrowa Lednickiego i Giecza. Wśród oznaczonych roślin lecznicze i jadalne: babka większa, wiązówka błotna, ostrożeń warzywny, krwawnik kichawiec, rutewka żółta, barszcz zwyczajny, pępawa dwuletnia, koniczyna biała, marchew zwyczajna, pięciornik gęsi, rdesty, mak, tobołki, tasznik, fiołek, komosa, rdest ptasi, pokrzywa, szczaw, dzika malwa, oset kędzierzawy.
Rośliny uprawne z Giecza i Ostrowa to żyto, pszenica, proso, len, mak, konopie, rzepa (kapusta polna), gorczyca czarna (kapusta czarna), ogórek, soczewica, groch, wyka, jabłoń, grusza, śliwa i wiśnia. Rzepa i gorczyca czarna mają jadalną bulwę i oleiste nasiona. Samo słowo „rzepa” (rěpa) jest stare i ogólnosłowiańskie; na dawnej wsi pieczona jak ziemniaki. Cennym warzywem był ogórek, nasiona znane są z mostu i grobli w Gieczu. Na tych stanowiskach pozostałości drzew owocowych są rzadkie, należą do nich pestki wiśni/czereśni, jabłoni i grusz oraz śliw (Prunus insititia); mogą pochodzić z drzew uprawnych lub dzikich. Rośliny dzikie zbierane to m.in leszczyna, malina, jeżyna, czarny bez, chmiel.
12) Rośliny w dawnej kuchni gdańszczan – badania archeobotaniczne (Gdańsk w europie, Europa w Gdańsku .prof. Dr hab.Małgorzata Latałowa, dr hab. Monika Badura http://www.archeologia.pl/publikacje_elektroniczne/gdansk_w_europie_europa_w_gdansku.pdf
Dane archeobotaniczne z Gdańska obejmują okres od X/XI w.
ZBOŻA. Z XII w. są znaleziska orzechów kotewki wodnej, z których uzyskiwano rodzaj mąki. We wczesnym średniowieczu powszechnie jedzono potrawy z prosa, od XII/XIII w. także kaszę gryczaną. W postaci kasz (pęcak) spożywano też pszenicę, owies jako owsianki. Jęczmień był podstawowym produktem piwowarskim.
WARZYWA. Popularne były strączkowe: groch, bób, bobik i soczewica. Już we wczesnym średniowieczu spożywano je jako osobne danie lub dawano do zup. Do najwcześniejszych warzyw należał ogórek (nasiona z XI w.) Zachowały się ślady rzepy ( (od XI w.), marchwi i pasternaku (od XII w.), ale już kapusty i selerów od XIV w. a buraka od XV w.
PRZYPRAWY Od wczesnego średniowiecza do najpospolitszych należała gorczyca czarna. Przynajmniej od XIV w. używany kminek. Ślady kolendry i lebiodki (od XI w.), jałowca (od XII w.), kopru ogrodowego (od XIII w.), pietruszki (od XIV w.), cząbru (od XVI w.), cebuli i czosnku.
OLEISTE Już w XI w. wykorzystywano mak, len i konopie, m.in jako źródło oleju. Nasiona derenia w warstwach moga być resztka po tłoczeniu tłuszczu. Co najmniej od końca XII w. produkowano olej z rzepaku
CHMIEL: szczątki obfite od przełomu X/XI w. są śladem produkcji piwa.
OWOCE I ORZECHY. Od XI w. jedzono wiśnie, jabłka, gruszki, śliwki, orzechy leszczyny, poziomki, czarne jagody, żurawine, tarninę, maliny, jeżyny. Od XII w. pojawiają się w materiałach czereśnia i sliwa lubaszka. Dopiero od XIV w. porzeczki, od XV w. Agrest Na stołach gdańszczan już we wczesnym średniowieczu pojawiły się egzotyczne owoce: brzoskwinia, winogrona lub rodzynki, figa, a od co najmniej XIV w. orzechy włoskie
13)"Badania archobotaniczne w nawarstwieniach z terenu Krakowa" : http://journals.bg.agh.edu.pl/GEOLOGIA/2009-01/Geologia_2009_1_07.pdf
Badano kilka stanowisk wczesnośredniowiecznych (IX – XIII w). Z roślin uprawnych obecne: jęczmień, pszenica, żyto, owies, śliwa lub czereśnia czy wiśnia, gryka i konopie. Pyłek kapustowatych i selerowatych mógł pochodzić z warzyw uprawianych. Sporo chwastów: komosowate, chaber bławatek, rdest plamisty i ptasi, bylica, dziurawiec, przywrotnik, babka lancetowata i pokrzywa. Jeden z wykopów zawierał mnóstwo owoców pokrzywy; rośliny mogły służyć za podściółke lub do wyrobu sznurów, tkanin i plecionek. Znaleziono pojedyncze nasiona pokrzyku wilczej jagody i glistnika jaskółcze ziele - rośliny lecznicze.
W materiałach z rynku i spod kramów liczne były zboża (głównie pszenica i żyto) i ich chwasty: chaber bławatek, wyka, sporek, rumian polny. Przedmiotami handlu mogły być czereśnia/wiśnia/ śliwa, konopie, chmiel, ogórek a być może soczewica, groch i bobik. Mogły być sprzedawane jako zioła: komosa, bylica, rdest ptasi, babka zwyczajna, prawoślaz, mniszek lekarski, wrzos, kalina koralowa, kozłek lekarski, żywokost, kora dębu, dziurawiec, liście brzozy, pokrzywa, skrzyp. Znaleziono szczątki siwca pomarańczowego – ma silne alkaloidy, zastosowanie medyczne.
15) Analiza archeobotaniczna stanowisk archeologicznych w Polsce północno-zachodniej Joanna Katarzyna Koszałka 2005
Badano 20 wielkopolskich grodzisk z wczesnego średniowiecza. Stwierdzono m.in proso, żyto, pszenicę, jęczmień, a także nasiona lnu zwyczajnego, grochu oraz maku.